Ourense medieval www.ourensemedieval.com

0: LAMAS, Santa María de Lamas

http://www.ourensemedieval.com/index_i.html

1: GOMARÍZ, Santa Mariña de

http://www.ourensemedieval.com/index_i.html

2: VILAZA, SANTA MARÍA?

http://www.ourensemedieval.com/index_i.htmlIgrexa parcialmente románica. Quedan restos dunha saeteira na cabeceira xunto con restos dunha posible inscrición. No muro sur a porta medieval con arco de medio punto e a ménsula da esquerda con decoración medieval. Dous canzorros desgastados completan o muro sur. En Vilaza, xunto ao complexo cenobítico de S. Salvador de Vilaza, encontrámonos cunha pequena igrexa baixo a advocación de Santa María. A actual fabrica de época moderna deixa ver elementos máis antigos e así na cabeceira podemos observar os restos da primitiva seteira franqueada á súa dereita por unha pedra con motivos inscritos: restos de escritura? O muro sur conserva unha porta de arco de medio punto na que destaca unha pequena ménsula con motivo de zig-zas, ornamentación medieval típica da zona, xunto a dous pequenos e mal conservados modillóns. A fachada do oeste, se ben conserva certo sabor medieval parece de factura moderna. Sobre esta igrexa e a posibilidade de que, ben fose a verdadeira igrexa conventual do mosteiro, ben a primitiva igrexa do mosteiro, pronúnciase Ferro Couselo, quen pensa que realmente o mosteiro medieval se situou no actual barrio de S. Salvador, é dicir, onde actualmente se sitúa o complexo de S. Salvador e que esta igrexa de Santa María, " ou foi, por algún tempo, igrexa parroquial ou ben puido ser a primitiva igrexa do mosteiro" pero nunca a verdadeira igrexa conventual.

3: LEBOSENDE, S. Miguel de

4: SAN CLODIO, SANTA MARÍA

Mosteiro cisterciense de orixe medieval do que so se mantén a igrexa. Este mosteiro finca as súas orixes nos primitivos mosteiros familiares que coa chegada dos monxes negros (1100) se transforma en bieito e posteriormente, non antes do século XV, se converte en cisterciense. O cenobio, situado na rica comarca do Ribeiro centrará a súa economía na uva e no viño. Do período medieval so conserva o templo de fines do século XII e mediados do XIII. O hastial occidental presenta unha distribución tripartita na que destaca a portada abucunada con tripla arquivolta, xa apuntada, baquetonada sobre tres pares de columnas con capiteis vexetais (5) e zoomórficos (1). Liña de imposta e rosetón completan o conxunto flanqueado por contrafortes. A igrexa é de planta basilical con tres naves de catro tramos, a central máis alta, coroadas pos cabeceira tripartita con ábsidas semicirculares precedidas de tramo recto.

5: SERANTES, Santo Tomé

http://www.ourensemedieval.com/index_i.html

6: XUNQUEIRA DE ESPADANEDO, SANTA MARÍA DE

A orixe do cenobio de Xunqueira de Espadanedo son confusos e os investigadores divídense en dous grupos, os que ven a orixe da abadía na doazón de 21 cabaleiros para erixir unha fundación de cóengos regulares de S. Agustín, dependente do mosteiro de Santa María de Sar; e os que afirman que Xunqueira de Espadanedo foi fundado entre 1150-70 por monxes procedentes do veciño mosteiro cisterciense de Montederramo. Os primeiros basean a súa teoría na primitiva advocación do convento, dedicado a S. Julián, "chegando mesmo a negar a existencia de monxes cistercienses naquel lugar en 1174" (Yañez Meira). por outro lado,los investigadores bernardos, pensan que o mosteiro de Xunqueira de Espadanedo é claramente cisterciense e en defensa da súa tese esgrimen "que cando unha igrexa consagrada a un santo se convertía en mosteiro cisterciense, era frecuente seguir denominándoa algún tempo, ou sempre, co titular do santo, en vez de Santa María" (Yañez Meira). Os documentos infórmanos que en 1170 Fernando II de León lle concede ao mosteiro carta de couto, confirmada por Alfonso IX en 1227: "limitaba o seu couto co de Asadur, con Niñodáguia e coas xurisdicións de Santa Cristina de Ribas de Sil e S. Pedro de Rocas ". E a inscrición da porta sur que comunica a igrexa co claustro regular confirma que" Na era de mildoscientos e dezaoito -ano do Señor 1170-, foi fundada esta casa por Martín abade IV, a honra de Santa María Nai de Deus, en tempo que rexía a diocese de Ourense o bispo Adán,". O século XV e os inicios de VXI son duros para os mosteiros bernardos galegos, a decadencia espiritual (relaxación de costumes e afastamento da observancia) leva á material ien 1447 Espadañedo pasa de ser abadía a converterse en priorado. A situación de Xunqueira complícase a comezos do XVI cando os abades comendatarios, que na maioría dos casos non eran nin sequera monxes, senón grandes señores ou dignidades eclesiastices que vivían lonxe dos mosteiro sen querer saber nada de problemas e só de rendas (Yanez Meira) fan a súa aparición nos mosteiros. Froito desta crise xorde o gran reformador Fray Martín de Vargas que funda en 1425 a Congregación de Castela, independente de Cîteaux e máis próxima dos conventos galegos. Losreformadores pasan por grandes dificultades xa que os monxes, afeitos a vivir "libremente" opoñíanse a volver á máis estrita observancia relixiosa. O 8 de maio de 1546 Xunqueira de Espadanedo uniuse á congregación de Castela O final do mosteiro comeza coa Desamortización. En 1835 faise público o decreto que suprimía todas as ordes monásticas e en 1836 póñense á venda o bens do mosteiro. A partir deste momento comeza a decadencia da abadía transformándose o seu templo en Igrexa parroquial. A igrexa do mosteiro de Espadanedo, se ben presenta os trazos de sinxeleza que caracterizan á orde cisterciense, non responde exactamente ao chamado "Plan Bernardino". Fronte á planta de cruz latina con cabeceira cadrada, encontrámonos cunha estrutura inspirada na tradición local que como Xunqueira de Ambía ou Santa Mariña de Augas Santas prefire a planta basilical, de tres naves e sen cruceiro, rematando a igrexa cunha cabeceira de tres ábsidas semicirculares- un por nave-, o central precedido por un tramo recto (Singul, F.) Pero a pegadas do gótico cisterciense déixanse ver no apuntamento dos arcos e no emprego de bóveda de canón apuntado no tramo recto do presbítero. Chamoso Lamas, nas súas Rutas románicas, dinos da igrexa de Espadañedo é ornamentalmente pobre. Os seus numerosos capiteis -este é case o único lugar onde o mestre quixo adornar a súa obra- son vexetais todos eles e, aínda que variados, son moi sinxelos, xa que se reducen á colocación de grosas follas... Capiteis como Daniel no fosos dos leóns, as harpías, ou o curioso capitel das torres nos mostran unha decoración moi interesante. No exterior encontrámonos con dúas portas, a sur que leva ao claustro regular e a porta norte, ou dos mortos, que presenta a típica estrutura románica - tornalluvias sostido por sete arcos cegos- con pinceladas góticas no apuntamento dos seus arcos. A influencia do Maestro Mateo chega ata Xunqueira de Espadanedo materializándose en "unha arquivolta interna de groso bocel, con estilizadas follas superpostas, moi parecidas ao estilo mateano que xa aparece na Catedral de Ourense" (Singul, F). A Idade Moderna iníciase con novas construcións: a sobria fachada en cuxo centro se sitúa o escudo da Congregación de Castela ou o vestíbulo, cuberto por bóveda de canón con casetóns, que dá acceso ao claustro da portaría, son claros exemplos do barroco. Á novas construcións debemos engadirlle a actual sancristía. No século XVIII acométese a renovación das ábsidas menores onde se situarían os retablos dedicados a S. Benito (Padre de la Regla) e S. Bernardo(impulsor do cister). O 11 de marzo de 1800 cae a primitiva fachada románica sendo substituída por outra neoclásica inscrita na linguaxe clasicista da ilustración. Sobre a fachada, a torre de campás, na que aínda pervive a profunda pegada que a tradición barroca deixa na arte galega.

7: GARABÁS, S. Pedro de

http://www.ourensemedieval.com/index_i.html

8: MASIDE, Santo Tome; Maside Vello

9: OURANTES, S. Xoan de

10: PUNXIN, Santa María de

11: NOGUEIRA, S. Martiño

12: RIBAS DE SIL, SANTO ESTEVO

O mosteiro de san Estevo de Rivas de Sil foi recentemente restaurado e convertido nun Parador Nacional. Do conxunto da Ribeira Sacra é o que mellor se conserva e o máis notable. A súa orixe remóntase a unha data incerta do Medievo, previo a inicios do século X. O primeiro dato documéntase no ano 909 cando se marcaron os lindes do couto monástico; no ano 921 Ordoño II outorga un privilexio que autoriza ao abade Franquila, un ermitán que reuniu a outros anacoretas, a reconstruír o mosteiro abandonado, concedéndolle numerosas posesións. Máis tarde san Rosendo levou monxes dende Celanova para contribuír ao seu repoboación. Os séculos seguintes o seu esplendor e renome incrementáronse, proba diso é a tradición que afirma que ata un total de nove bispos, entre os séculos X e XI, se retiraron ás súas celas despois de renunciar ás súas sedes respectivas; á súa morte as súas reliquias foron veneradas e os seus báculos foron plasmados no escudo do mosteiro. O seu fin como institución relixiosa chegou coa desamortización de Mendizabal na primeira metade de século XIX. Dende entón foi abandonado, aínda que no século XX atravesou varios procesos de restauración. En 1923 o edificio foi declarado Monumento Histórico Artístico. Os diversos estilos arquitectónicos que manifesta o mosteiro son froito das progresivas reconstrucións e ampliacións que se levaron a cabo durante os séculos de esplendor: románico, renacentista e barroco. O conxunto arquitectónico estrutúrase ao redor de tres magníficos claustros. As estruturas románicas (de transición) concéntranse na igrexa abacial e no claustro coñecido co nome dos Bispos, erixido nos séculos XII e XIII. A igrexa sufriu importantes reformas posteriores. Ten planta basilical, consta de tres naves, cruceiro e unha ábsida tripla, que destaca, por unha inusual maior altura dos dous laterais, elevados no século XVI sobre a ábsida central. No interior destacan os potentes piares, os arcos e as bóvedas. A nivel escultórico resulta singular o relevo pétreo, un retablo románico de forma pentagonal con Cristo no centro e os doce apóstolos enmarcados nunha arcada; é posible que esta peza orixinariamente formase parte do tímpano da portada. A fachada occidental mostra dúas torres prismáticas de finais do século XVII e principios do XVIII. O claustro dos Bispos, tamén chamado claustro Reglar ou das Procesións, comunica directamente coa igrexa. Está constituído a base de arcos de medio punto que descansan sobre columnas dobres con elegantes capiteis. Xa a finais do gótico, no século XVI, se lle engadiu unha segunda planta; para contrarrestar o peso das novas bóvedas engadíronselle grosos contrafortes. O claustro pequeno, situado ao norte do anterior, foi construído por Diego de Isla a partir de 1595; está composto por dous corpos, formados por arcos de medio punto sobre columnas dóricas. O terceiro claustro, coñecido como da Portaría ou claustro Grande, está situado ao oeste dos dous anteriores e é de planta rectangular. Ten tres corpos, ningún abovedado, con arcos de medio punto. Entre as dependencias mellor conservadas do mosteiro destaca en primeiro lugar a cociña, situada no ángulo nordeste do conxunto, de planta cadrada cun gran fogar central de pedra sobre catro columnas exentas. En segundo lugar a Escaleira de Honra, situada ao lado da portaría, cuberta cunha fermosa bóveda de crucería de 1739, con nove rosetóns cunha decoración moi variada.

13: ARMARÍZ, S. Cristovo

14: SANTA MARÍA NAI

Santa María Nai, é, posiblemente, o templo máis antigo da cidade. Erixida en torno o século VI estaría intimamente vinculada tanto co milagre e conversión do rei suevo Carriarico (arriano) o catolicismo coma a advocación da catedral de Ourense a San Martiño. Corría o século VI cando o fillo do rei Suevo Miro cae vítima dunha epidemia de lepra. O monarca ante o temor de perder o seu primoxénito chama a todas as portas e ante a falta de resposta acude na axuda dun varón católico precedido pola súa fama de milagreiro, San Martiño de Tours. Miro, desesperado e como última solución, manda a tumba do santo unha embaixada cunha ofrenda de ouro e prata equivalente ao peso do seu fillo convalecente. Pero nada ocorre porque a falsa herexía do arianismo inda non fora expulsada do reino suevo. O monarca, comprendendo que para que se obrará o milagre da curación facíase necesaria unha ofrenda sincera, manda erixir un templo en honor o santo galo o mesmo tempo que envía unha nova ofrenda de ouro e prata coa promesa de que se o seu fillo curaba abrazarían el e todo o seu reino a relixión católica. No camiño de volta prodúcese o milagre, o fillo do rei curase o mesmo tempo que a lepra se extingue do reino suevo, cuxa capitalidade, posiblemente, se atopaba en Ourense. As oito columnas tardorromanas que adornan a actual fachada barroca do templo confírmanos, tanto a lenda da conversión do reino suevo en Ourense, coma a primitiva orixe de Santa María a Nai. O primeiro templo da cidade continuarase no tempo e en plena idade media o bispo Ederonio, 1084, acomete unha fabrica cuxo testemuño podemos contemplar no muro norte da actual fábrica moderna.

15: SANTÍSIMA TRINIDADE, PADRE FEIJÓO 8

A igrexa da Santísima Trinidade segundo o profesor Pérez Rodríguez pode considerarse a segunda igrexa, despois da Catedral, do Ourense medieval. Non se ten noticia da abadía da Trinidade antes de finais do século XII, momento no que a entrada da Cidade, Portas da aira e do Vilar, e en pleno camiño de peregrinación se levanta un hospital para a atención dos peregrinos. Xunto co edificio hospitalario erixirase a igrexa e as diferentes dependencias abadengas. Pouco se conserva da fábrica medieval, ?as dúas portas do século XIII e os cubos que franquean a porta principal do século XVI.

16: CATEDRAL DE SAN MARTIÑO

A catedral de Ourense é unha das máis importantes catedrais románicas. O edificio, adicado a San Martiño, comeza a construírse no século XII baixo o mandato do bispo D. Pedro Seguín e remátase a mediados do século XIII dirixindo a sede auriense D. Lorenzo. A catedral, xunto co Pazo Episcopal (hoxe Museo Arqueolóxico) será o símbolo e máximo expoñente do poderío do señor da cidade, o bispo. Esta circunstancia plasmarase na concepción da Catedral coma unha fortaleza (torres e terrazas). Seguindo o profesor Pita Andrade podemos dicir que tres serías as fases da catedral medieval. A primeira fase prolongase durante os gobernos dos bispos D. Pedro Seguín e D. Adán (1157-1173). Neste momento levantase a primitiva cabeceira de tres ábsidas abertos a nave central e dous laterais, un a cada lado do brazo menor do cruceiro. A construción do templo chega a unha segunda etapa de clara influencia compostelá da man do bispo D.Afonso (1173-1213) baixo cuxo mandato se consagra o templo no ano 1180. Nestes momentos de transición do século XII ao XIII construirase o cruceiro xunto coas portadas norte e sur e dous dos tramos da nave central. Mentres da Portada Norte orixinal só quedan algún elementos (as loitas que 1471 enfrontan os Condes de Benavente e Lemos afectaron seriamente a esta porta que se reconstrúe no século XV), na portada Sur podemos observar unha das obras mestras da arte medieval galega. Segundo Pita Andrade ?e posible, e incluso probable que se trate dunha obra realizada baixo a dirección directa do mesmo Mestre Mateo?. De todo o conxunto iconográfico resaltamos as figuras inscritas nos ?arquiños pareados separados por unha clave?onde podemos ver segundo o Pr.Moralejo a Marcolfo Salom e a Raiña de Saba. Entre os anos 1213 e 1248 D. Lorenzo continua e finaliza a Catedral de S. Martiño. Continúase a nave dende o segundo tramo e coróase o templo co Pórtico do Paraíso, a torre de campas e a Portada Occidental. O Portico do Paraiso abríase a un balcón até que fai uns anos (1975-1981) o arquitecto Pons Sorolla constrúe a escalinata actual rompendo co prantexamento medieval.

17: TRIVES, SAN SALVADOR DE SOBRADO DE

Se ben a primeira referencia escrita o mosteiro de S. Salvador de Sobrado data de 1087, podemos situalo nunha época anterior xa que segundo dito documento a padroa dona Jimena recibira a parte do monteiro de Sobrado da súa aboa Dona Ermesinda Lupiz, o que situaría a orixe deste mosteiro familiar no século IX. A seguinte noticia do mosteiro data de 1175, momento no que se documenta unha comunidade bieita feminina. O 1 de octubro de 1504, Julio II confirma a anexión do mosteiro de Sobrado ao de San Paio de Antealtares. Igrexa de orixe románica que conserva integra a súa estrutura medieval. Presenta a típica planta rectangular con ábsida semicircular dividida en tres tramos por columnas contrafortes e decoradas con tres interesantes vamos. A portada oeste do edificio esta precedida por un pórtico que nos introduce na portada principal composta por portada abucinada, tres pares de columnas con capiteis e ménsulas. A porta presenta dúas interesantes mochetas nas que podemos apreciar dous contorsionistas policromados. Remata o conxunto o tornachoivas e con oito canzorros que presentan interesantes motivos. O conxunto destaca tanto pola arquitectura coma pola calidade e variedade da escultura.

18: CUDEIRO, San pedro

19: VELLE, SANTA MARTA

Igrexa de orixe románico tardío. Conserva portada oeste moi sinxela e interesante porta no sur. Apostouse por recuperar parte do pórtico do sur a maior altura do medieval.

20: CHANDREXA, Santa María

21: RIBAS DO SIL, SANTA CRISTINA

A beleza do mosteiro de Ribas de Sil vese reforzada pola magnífica paraxe que o rodea. Aínda Que moi probablemente a súa orixe é anterior, a primeira mención nas fontes documentais remóntase ao ano 876, coincidindo coa doazón. No ano 969 dirixe o cenobio o abade Gundesindo. Os reis Alfonso VI e Alfonso VII conceden privilexios de couto, o que manifesta a súa independencia. É no século XVI cando empeza a depender do veciño San Esteban de Ribas de Sil, despois pasará con este a formar parte dos centros vinculados a Celanova. En calquera caso sempre foi un mosteiro de pequena magnitude cunha comunidade escasa, nunca superior á decena de monxes. Santa Cristina é un dos principais monumentos do románico provincial. A nave, dividida en cinco tramos, xa apunta maneiras góticas nos seus arcos apuntados. A decoración interior do templo estivo policromada. a recente actuación de restauración eliminou a pintura deixando só como mostra un capitel. A igrexa presenta, segundo Chamoso Lamas, dúas etapas: a primeira do século XII comprendería a cabeceira tripartita e o cruceiro; e a segunda do século XIII coa nave e a portada. O exterior a igrexa presenta na fachada oeste unha división bipartita: na parte superior destaca un impresionate rosetón; na parte inferior a portada propiamente dita na que apreciamos porta abocinada con seis pares de columanas sobre as que reposan tres arcos de mediopunto enmarcados con chambrana taqueada. A nave lonxitudinal, similara nas fachadas norte e sur, esta dividida por catro contrafortes correspondentes cos cinco tramos interiores do templo. As paredes están iluminadas por catro óculos, tres ventanas completas no muro sur e duas ventanas completas e saeteira no norte, delimitados verticalmente polos contrafortes. No muro norte destaca a torre do XIII e as construccións monacais adosadas a dito muro. Finalmente, a interesante e orixinal cabeceira tripartita na que destaca polas súas proporcións a absida central con catro contrafortes e tres ventanas. A cornisa da igrexa descansa sobre canzorros, entre os que cabe destacar os da cabeceira.

22: SAN PEDRO DE ROCAS

É un dos cenobios máis antigos de Galicia; de feito as súas orixes poden situarse no século VI a. de C. como se constata na inscrición dunha lápida, datada no ano 573 a. de C., que inclúe os nomes dos sete varóns que por primeira vez se retiraron a facer vida neste lugar. Tras un período de abandono, probablemente relacionado coa invasión musulmá, volve ser ocupado en época de Alfonso III, entre finais do século IX e comezos do X, por iniciativa dun cabaleiro chamado Gemondo que descobre a igrexa oculta baixo a maleza e cativado polo lugar funda un novo cenobio integrado por unha pequena comunidade. É Alfonso III quen inaugura a práctica de dotar ao mosteiro de grandes doazóns, xesto que é imitado por monarcas posteriores, como Alfonso VII, Fernando IV e Enrique III. Ao longo da súa historia o mosteiro varía a súa situación xurídica, se ben en certas ocasións se mostra independente, noutras depende do veciño San Esteban de Ribas de Sil e na maioría de Celanova, onde queda definitivamente unido a partir do século XV. Tras a desamortización de Mendizábal o antigo mosteiro convértese en parroquia. En 1923 foi declarado monumento histórico-artístico. No conxunto de San Pedro de Rocas encontramos construcións de distintas épocas. Das súas orixes, no século VI, consérvanse as tres capelas escavadas directamente na rocha; unha central de maiores cunha cuberta que comunica co cumio da montaña e recibe luz natural e dous laterais de menores dimensións. As tres portadas son de época románica e están formadas por arcos con columnas pegadas e capiteis labrados na mesma rocha. No subsolo localizáronse numerosas sepulturas antropomorfas, algunhas de reducidas dimensións, sen dúbida pertencentes a nenos de curta idade. No muro da capela da esquerda, encontramos un oco onde se cre que estaba o sepulcro do cabaleiro Gemodus, a parede está decorada cunha pintura ao fresco, datada entre 1175 e 1200, que mostra imaxes dos apóstolos e un mapamundi. Na nave da dereita localízanse os sepulcros de dous nobres, Gondamáriz e Oveco Seixas. Outro elemento emblemático é a espadana co seu campanario, situada sobre unha pena de 14 metros de altura, obra de Gonzalo de Penalva no século XV, cunha escalinata na parte posterior. Nesta mesma rocha está escavado un arco que dá paso a un espazo rectangular pechado por unha muralla e empregado ata hai pouco como cemiterio parroquial. O edificio prioral é do século XVII.

23: San Xoán de Moreiras

24: PREXIGUEIRO, SAN SALVADOR

Igrexa de orixe románico de unha soa nave e cabeceira rectangular. Conserva integra a estrutura medieval con engadidos posteriores no sur.Tanto a fachada principal oeste coma a sur presentan portadas sinxelas, ambas con dúas columnas e unha arcada, chama a atención a porta de aloumiño do muro sur. Interésante inscrición gótica no muro sur. Aleiros con canzorros. Segundo o Padre Yepes sería un antigo mosteiro relacionado con S. Martiño Dumiense e as orixes de Santo Estevo.

25: SABADELLE, SAN MARTIÑO DE

Igrexa de orixe románico que só conserva a portada oeste, con dous pares de columnas sobre cuxos capiteis lisos se dispón imposta na que apoian dúas arquivoltas baquetonadas sen chambrana; Tamén podemos ver os canzorros do muro norte e parte dos do muro sur (2?)

26: MOREIRAS, Santa Marta

27: PORQUEIRA, S. Martiño

28: XAGOAZÁ, SAn MIGUEL

Igrexa do antigo mosteiro de Xagoazá. Do cenobio non hai documantación anterior a 1100. Sábese que en 1233 o mosteiro xa pertencía a Orde de S. Xoán. A igrexa medieval conservase case íntegra, fachada oeste reformada. Ten unha soa nave e cabeceira semicircular na que destaca vano central. Interesante colección de canzorros.

29: PROBA, SANTA MARÍA DA

Igrexa medieval. Conserva íntegra a fábrica románica. Igrexa dunha soa na ve cabeceira rectangular con saeteira. Canzorros en nave e cabeceira. Espadana

30: SANTIAGO DOS MIXTOS

31: PORTELA A, SAN XULIÁN

Igrexa de orixe medieval. Da fábrica románica conserva unha sinxela portada sur, arco que quere comezar a apuntar con interesante decoración , figuras humanas alternadas con picos de serra e axadrezado. A portada mostra diferenzas coa zona xa que aquí atopamos decoración, tanto no arco coma nos capiteis das columnas. No lado norte vese unha porta cegada con pomas, e na fachada oeste empótrase un canzorro.

32: RAMIRÁS, SAN PEDRO

A orixe deste mosteiro bieito feminino perdese na noite dos tempos aparecendo por primeira vez documentado no século X. A súa época dourada será no século XIII, con case trinta monxas. As penurias comezan na centuria seguinte para chegar a gran decadencia a comezos do século XV cando en Ramirás só quedaban dúas monxas. A reforma iniciarase no século XV e en 1511 San Pedro de Ramirás pasa a ser casa dependente de S. Paio de Antealtares Do conxunto medieval queda unha impresiónate igrexa de planta basilical de tres naves e cabeceira tripartita de ábsidas semicirculares, o central de maior tamaño. O hastial presenta dous corpos separados por imposta. No inferior portada abucinada de tres arquivoltas sobre tres pares de columnas e sinxelos capiteis. Rematando a fachada un belísimo rosetón. A nave é de catro tramos divididos por contrafortes e liña de imposta. Os muros da nave están perforados por catro fiestras, unha por tramo. No lado norte, porta con dobre arquivolta que reposa en dous pares de columnas con capiteis vexetais. No centro tímpano con cruz. O máis interesante do templo e a cabeceira tripartita, destacando a ábsida central semicircular con tres fiestras. Os aleiros do templo sustentase, nas naves en arquiños con canzorros, e na cabeceira con canzorros baixo o aleiro.

33: COUSO DE LIMIA, SANTA MARÍA

34: GUILLAMIL, SAN ANDRÉS

35: PARADA DE OUTEIRO, Sta María

36: VILAR DE SANTOS, SAN XOAN

Templo pertencente a Orde de Santiago que dependeu de S. Marcos de León. Estamos ante a antiga igrexa de transición de San Xoán de Saa. Antiga igrexa de San Xoán de Saá. A igrexa, parcialmente medieval (fachadas norte, sur e oeste) pertenceu a Orde Militar de Santiago. Portada oeste con tres arquivoltas apuntadas rematadas por chambrana ornada con cabezas de cravo. Tres pares de columnas con capiteis historiados presentando os fustes interiores alto-relevos humanos. A portada sur presenta: dúas columnas con capiteis historiados que sustentan dúas arquivoltas baquetonadas, e tímpano con motivo vexetal.

37: Santa Mariña de Oliveira

38: MELÓN, SANTA MARÍA DE

Tradicionalmente asúmese que Santa María de Melón é unha fundación feita por monxes chegados dende Claravel e o nome do seu primeiro abade, Giraldo, claramente extrapeninsular, parece confirmalo. Esta comunidade branca de Melón estaba constituída en 1154, ano en que Giraldus, abbas Melonis, redacta un documento en Santa María de Sobrado. O problema da orixe da casa de Melón vaise relacionar, no debate historiográfico, coa casa de Santa María de Barcia. Ao respecto hai dúas teorías: 1ª.- As comunidades de Melón e Barcia sempre foron diferentes, cisterciense a primeira e da Orde de San Benito a segunda, sendo esta absorbida pola primeira pouco despois do seu nacemento 2ª.- A comunidade só era unha. Neste caso Barcia era cenobio antigo e baleiro, dado a fray Giraldo e aos seus monxes que, ao encontrarse cunha casa rodeada dunha pequena poboación, a ocuparon temporalmente ata que tiveron á súa disposición os edificios de Melón. A primeira hipótese é a que parece polo momento a que se impón. Á marxe da súa orixe, Santa María de Melón terá un a rápida expansión que vai levalo a ter posesións dende o val do Támega ata a ría de Vigo. Estas propiedades entre outras serían, Condomiñas, Santa Uxía de Ribademar, freguesía de Domaio, Redondela, Crecente, A Cañiza, Salvaterra, etc. De todas as maneiras, os principais intereses do Mosteiro sitúanse na zona circundante: Serra do Súido, as freguesías de Ribeiro de Avia, Ribadavia, Francelos, Avión, Melón, en menor medida en Allariz e Verin. A Congregación de Castela entra no Mosteiro de Melón bastante pronto e este Mosteiro segue un camiño parecido ao trazado pola maioría dos mosteiros Bieitos e os seus problemas con san Benito de Valladolid. A observancia debeuse facer coa casa nos anos finais do século XV e á morte de fray Xoán dá Vacariza, último abade non observante de Melón, acontecida en 1500, debeu consumar o ingreso nesta data na congregación. Non obstante, este feito tívose que atrasar ata o ano 1506 por motivo dun preito imposto por un cura compostelán que debía ter o abadengo en expectativa e que os observantes tiveron que chegar á clásica entrega dunha pensión a cambio da renuncia aos seus dereitos. Na actualidade o Mosteiro de Melón áchase nunha situación de decadencia, causada por múltiples acontecementos que foron alterando as súas fábricas ata convertelas nunha lamentable ruína. De todas as formas, a pesar do seu estado actual e fenómenos naturais aínda pódese rastrexas tres grandes períodos históricos que deixaron pegadas en diferentes partes deste conxunto monumental. Estas etapas históricas ou fases serían: 1ª.- Época Medieval (s. XIII-XV). Nesta etapa vaise configurar a obra coa súa distribución de espazos de acordo aos mandatos da Orde. Isto pódese apreciar principalmente o a igrexa e algún muro que foi reaproveitado na seguinte etapa e de características medievais. 2ª. Época Moderna (s. XVI-XVIII). Neste período a fábrica do mosteiro experimente unha ampliación importante. Desaparecen ou adáptanse estruturas medievais ás novas normas da Congretgación, apreciable isto nos claustros Reglar e o da Hospedaxe. 3ª.- Época Contemporánea (s. XIX-XX). Etapa de desastres. O espazo vaise compartimentar, algunhas dependencias modifícanse, pouco a pouca cae nun total abandono, despois do proceso de desamortización. A igrexa de Melón ten o mérito e importancia na parte antiga que se conserva, ou sexa na nave do cruceiro, coas capelas semicirculares abertas a ambos os dous lados do presbiterio, formado por un tramo recto e unha ábsida semicircular, e no espléndido deambulatorio de columnas exentas e tres capelas radiais, en vez de cinco como ten a igrexa do Mosteiro de Oseira, que se cree que foi modelo da de Melón. Cóbrese o compartimento que se conserva da nave central con bóveda estrelada, o mesmo que o brazo sur do cruceiro, e con bóvedas de crucería os dous compartimentos do brazo norte, así como os tramos iniciais do deambulatorio e do presbiterio. As bóvedas do cruceiro representan dúas fases ou períodos do oxival. De pleno estilo oxival, as bóvedas de crucería de nervios diagonais do brazo norte, presbiterio e comezos do deambulatorio; e do oxival decadente as bóvedas estrelados do brazo sur, con cinco claves, e a do cruceiro, máis complicada, con vinte e unha claves. O deambulatorio está dividido en sete tramos trapezoidais, con capelas radiais abertas ao deambulatorio mediante arcos apuntados, apoiados en semicolumnas pegadas. Cóbrese o deambulatorio con bóvedas de cuarto canón e as capelas con bóvedas de canón apuntado rematadas en cascaron. O presbiterio ou capela está rodeada de columnas exentas, con capiteis de sinxela ornamentación floral, sobre os que descansan arcos apuntados, que forman o primeiro corpo da ábsida semicircular, aberto ao deambulatorio polos vans dos arcos. O conxunto monástico Ata o momento descoñécese a organización medieval do Mosteiro de Santa Maria de Melón, aínda que seguramente repetiría as características sinaladas na abadía cisterciene tipo. A organización, en torno a un só claustro, mantense ao longo de toda a época medieval, na que o mosteiro se constrúe na zona meridional do templo co que se comunica por unha ou máis portas. Así temos que no seu lado E as dependencias se van organizar en dous pisos, situándose no piso inferior a biblioteca, a sancristía, Sala Capitular, escaleiras de acceso ao piso segundo, locutorio, Scriptorium, estando o segundo piso estruturado polos cuartos dos monxes e a sala dos novizos. A á N estaría destinada a servizos: refectorio, flanqueado pola cociña, despensas e o calefactorio. No claustro e fronte ao refectorio estaría o lavatorium. A á W do claustro abeiraría, á súa vez, o espazo destinado aos conversos, espazo dividido en: refectorio, locutorio, corredor de conversos e pasaxe dos conversos a través da cal se comunicaba co exterior e a adega. O segundo piso estaría destinado aos cuartos dos conversos. Este tipo de mosteiro debeu pervivir nun principio en Melón. Coa incorporación á Congregación de Castela, vanse facer reformas no templo, vanse eliminar as antigas estruturas medievais (aínda que algunhas foron reaproveitadas) ao mesmo tempo que o mosteiro crece en planta e se abre ao exterior cun novo espazo claustral -Claustro da Hospedaxe- en torno ao cal se van realizar novas dependencias: portaría, paneira, cortes, hospital, botica, etc.

39: Regodeigón, S. Cristobo

40: Ribadavia, Santiago

41: Ribadavia, S. Juan

42: Francelos, S. Xes

43: FIGUEIREDO. San Pedro

44: SOUTOMAIOR, Santiago

45: TOUZA, San Xurxo

Igrexa de orixe medieval. Conserva integra a estrutura románica: pequena igrexa rural dunha soa nave e cabeceira cadrada. a fachada oeste presenta sinxela porta con arco de medio punto sobre súas columnas. Tímpano. No lado sur da nave, porta con cruz no tímpano. Interesante cabeceira cadrado con fiestra. A cornixa presenta arquiños cegos sobre canzorros, e nas métopas atopamos unha interesante iconografía. A estrutura arquitectónica da cabeceira recorda o mestre do cruceiro da Catedral de Ourense. antefixa con Agnus Dei.

46: ABAVIDES, San Martín

47: TRASMIRAS, San Xoan

48: ZOS, Santa María

49: TAMAGOS, SANTA MARÍA

Igrexa de orixe medieval. Conserva da construción románica a portada oeste reformada. Pomas.

50: CODOSEDO, Santa María

51: CORTEGADA, San Xoan

52: PERRELOS, Santa María

53: ALBAN, SAN PAIO

Igrexa de orixe medieval. Mantén íntegra a fabrica románica, unha soa nave e cabeceira cadrada. Portada oeste con virxe no tímpano e mochetas . Muro sur con portada. Canzorros variados e Agnus Dei.

54: GUSTEI, Santiago

55: MELIAS, SAN MIGUEL

Igrexa románica dunha soa nave que conserva fachada sendo a cabeceira substituída en época máis recente. Conserva nave e canzorros (22 norte / 21 sur), destacando no muro sur sinxela porta románica. A portada principal (tipo C) abucinada é de dobre arquivolta baquetonada apoiada en cornixa. O último arco remata con chambrana taqueada. Os catro capiteis presentan motivos xeométricos e vexetais. Rematando a fachada saeteira, óculo posterior e campanario coroado por antefixa.

56: PEROXA, San Eusebio

57: RIBELA, SAN XIAO

Igrexa de orixe románico que conserva a portada do oeste abocinada con duas arquivoltas coroadas por chambrana de cravos. Dous pares de columnas con capiteis vexetales sustentan cornisa e arquivoltas.

58: BOADO, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval. Conserva de época romanica fachada oeste e nave. Destaca o hastial oeste e sur.

59: PEXEIROS, SANTA MARÍA

Posiblemente de orixe románico, pero a fábrica actual é barroca. Nun dos muros da rectoral atopamos un fragmento, posiblemente de cornisa, decorado con pomas. O resto arquitectónico pode ser da primitiva igrexa románica da que temos documentación no Tombo de Beneficios da Diocese de Ourense (1489) na que se cita Santa María de Pexeiros.

60: GUNTIMIL, San Xoan

61: LAROÁ, SANTA MARÍA

Planta basilical de unha soa nave . Só conserva canzorros Igrexa de orixe románico e posiblemente cenobítica. É de unha soa nave e cabeceira recta. Portada Oeste moi sinxela , con arco de medio punto e óculo sobre portada. Do románico so restan a nave e once canzorros. "Abadía benedictina de monxes, sita na Limia, cuxo primeiro abade foi Armentario, o segundo Teodoríco, encargado da administración da facenda de Froila Gutierrez. Diego Osorio heredaa de Froyla Gutierrez, ademais da abadía de S. Pedro, e el mismo se revela contra Vermudo II, rei que entrega este mosteiro a Celanova. Posteriormente será igrexa parroquial" De la Cueva, p. 334 Freire Camaniel no seu libro "El monacato Gallego en la Edad Media" remonta a súa orixe ao século X.

62: MORGADE, SANTO TOME

Igrexa de orixe románica que mantén da fábrica primitiva a fachada oeste e parte do muro norte onde atopamos unha interesante portada en cuxo tímpano podemos ver un disco solar estilizado. A fachada oeste ou hastial conserva da primitiva fabrica medieval a portada con tres arquivoltas, algo apuntadas, que reposan nunha mensula decorada con motivos xeométricos (circulos con cruces e zigzag) que percorre toda a fachada. Dous pares de columnas (duas a dereita e duas a esquerda) con capiteis xeométricos e vexetais, follas de acanto? flanquean a porta.

63: NOVÁS, SAN NICOLAO

Igrexa integramente románica. Presenta a estructura típica do románico rural ourensán: Unha sóa nave e absida semicircular. Portada oeste con decoracións moi xeométricas características da Limia.

64: PENA, SAN PEDRO

Pequena igrexa de orixe medieval. Poucas pegadas quedan do románico, a portada de arco de medio punto moi sinxela.

65: SEOANE DE OLEIROS, SANN XOAN

Igrexa moi interesante. Conservase integramente a fábrica románica. Con pranta de unha sola nave e absida rectangular iluminado por ventanal, hoxe cego, de arco de medio punto que reposa en columnas de capiteis xeométricos. Interesante a portada sur, os canzorros e interior da igrexa (arco triunfal) e pinturas parietais catrocentistas. Recomendamos a visita.

66: SANTA EUFEMIA DE AMBÍA

67: XUNQUEIRA DE AMBÍA, SANTA MARÍA DE

Igrexa monacal (priorato agostiño) de orixe románica que presenta planta basilical de tres naves e cabeceira tripartita de absides semicirculares. A fachada principal está dividida en tres partes que se corresponden con cada unha das tres naves. a central presenta portada abocinada de seis columnas e tres arquivoltas baquetonadas; tornachoivas a guisa de matacan con arquiños cegos rematados en canzorros. O interior dos arquiños vai decorado con diferentes motivos florais; Imposta e rosetón. Contrafortes separando os tres espazos e nos laterais sendos oculos/rosetóns. O muro norte caracterizado por cinco arcos sobre contrafortes. O espacio superior de cada arcada está iluminado por unha ventana. Na terceira arcada a porta presenta dous pares de columnas con sendas arquivoltas, tornachovas con arquiños cegos, imposta e ventana repetíndose a organización de arcadas no muro sur. O muro sur da nave central presenta rosetón es sobre o piñón antefixa. A cabeceira tripartita, sendo o abside central o de maior tamaño e altura, deixa ver só dous dos seus absides, destacando o central dividido en tres espazos por tres columnas entre as que se distribuen tres ventanas.

68: NOGUEIRA DE BETÁN, SAN MARTIÑO

Igrexa de orixe románico que conserva nave e portada oeste. A portada presenta un interesante tímpano de cruz paté que divide o espazo en catro partes destinando cada unha a un animal. Os aleiros da nave están suxeitos por canzorros de entre os que destacan dúas figuras humanas no muro norte e un Santiago? no sur.

69: TREBOEDO, SANTA COMBA DE

Igrexa románica de unha soa nave e cabeceira semicircular precedida por tramo recto. Igrexa integramente románica con engadido posterior no muro sur que impide a visión de parte da cabeceira. A fachada do poñente presenta a característica distribución da zona: Enmarcado por dous contrafortes: portada abucinada (de tres arquivoltas baquetonadas, a chambrana decorada con franxa de billetes. Tres pares de columnas con variados capiteis: dous vexetais e un animal -aves- a dereita e vexetais os da dereita. Curioso o tímpano lobulado que presenta especie de cruz inscrita e suxeito por dúas mochetas); o tornachoivas con cinco canzorros e métopas decoradas; e finalmente unha simple saeteira. Cerra o conxunto o campanario. O muro norte, con cornixa suxeita por simples canzorros, presenta una curiosa porta con tímpano decorado con tres cruces e sobre mochetas lisas, arquivolta baquetonada e chambrama de billetes. Na nave chaman a atención cinco contrafortes nos muros norte e sur. O testeiro está composto por un tramo recto rematado por un semicirco, interesantes canzorros e as tres fiestras que se sitúan no tramo semicircular.

70: VILELA, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe románica de unha sola nave e cabeceira ciuadrada. Conserva a portada principal e a cabeceira na que destaca no exe central a ventana e no piñón o Agnus Dei. a portada e a típica da zona do arenteiro, tipo D moi sinxela, na que se superpoñen os seguintes elementos: porta con par de columnas e arquivolta sobre cormisa rematada por chambrana; tornachoivas sobre tres canzorros e saeteira. Todo elo enmarcado por contrafortes. Os canzorros localizanse na cabeceira destacando o dos peixes (signo zodiacal de piscis ?)

71: A MEZQUITA, SAN PEDRO DE A

S. Pedro da Mezquita é unha das obra mestra da arquitectura románica rural da provincia de Ourense. A primeira noticia da igrexa témola nun documento do ano 986 e a comezos do século XI noutro relacionase cun preito entre Celanova e Vistruario, o propietario da igrexa. Arquitectonicamente e dunha nave e ábsida semicircular. A fachada occidental presenta portada, tornachoivas fiestra e rosetón encadrados por sólidos contrafortes. Remata o conxunto, sobre o piñón, antefixa. A portada, xa algo apuntada, fórmana tres arquivoltas coas súas correspondentes columnas, as centrais "salomómicas". Destaca o tímpano que, apoiado en dúas magníficas mochetas, esta decorado por cruz rematada en rosetas inscritas en círculos. Adosados os contrafortes, dúas figuras: S. Pedro a dereita e a esquerda Santa Ana / a Virxe?. Xa nos contrafortes chama a nosa atención, a dereita lobo con cordeiro e a esquerda loba con lobeznos, sobre ela home de xeonllos e mais arriba outra figura en mal estado. Tornachuvias sobre catro canzorros e métopas decoradas. A nave , dividida por dous contrafortes, liña de emposta e dúas fiestras. No primeiro tramo do muro sur porta con tímpano. A cabeceira, precedida de tramo recto, dividida por catro columnas adosadas, liña de imposta e fiestras. Canzorros, en xeral, xeométricos, en naves e cabeceira.

72: MONTEDERRAMO, SANTA MARÍA DE

Da arquitectura orixinal románica non queda nasa salvo unha ventana. Cando nos acecamos o mosteiro Cisterciene de Santa María de Montederramo enfrontámonos, tanto ao seu escuro nacemento, coma ao mítico relato da orixe do nome da Ribeira Sacra. A lenda que narra a sacralidad das marxes dos ríos Sil e Miño ten a súa orixe nunha mala lectura dun máis que posible documento falso do comezos do século XII (1134). Neste documento, Dona Teresa, raíña de Portugal, doaría a S. Xoán de Montederramo (nome do primitivo mosteiro) a rovoira Sacrata. A confusión do Pai Yepes ao traducir rovoira Sacrata ("robleda Sagrada") por "Ribeira Sagrada" foi o comezo do hoxe consolidado nome de Ribeira Sacra. Se ben, o nome Ribeira Sacra non responde a unha realidade documental, os múltiples cenobios de orixe pre-románica indícannos, que en tempos moi afastados, esta ribeira foron a tebaida galaica. O hoxe mosteiro cisterciense de Santa María de Montederramo, non sempre estivo nin situado no mesmo lugar nin consagrando a Santa María. A historia é escura pero parece que o mosteiro naceu nun lugar diferente, Seoana Vello, como eremitorio altomedieval e baixo a advocación de S. Juan (regra de S. Benito). a comezos do século XII abandónase na primitiva casa e os monxes trasládanse ao asentamento actual. A historia do cambio de advocación, e polo tanto de orde e hábito, é algo máis tardía e sería a reacción do mosteiro ao poder que exercía o bispado de Ourense sobre os monxes. A mediados do século XII os monxes de S. Xoán utilizarán varias estratexias, sendo unha delas a de solicitar o ingreso na orde do Cister. No ano 1212 Montederramo xa formaba parte dos irmáns brancos. A idade media será unha época de esplendor chegando a decadencia a principios do século XIV, coa entrada en escena da encomenda. A Observancia moderna e a integración do mosteiro na Congregación de Castela iniciará un novo crecemento. O final do mosteiro será a desamortización de 1835.

73: MONTERREI, SANTA MARÍA

Igrexa xa protogótica. Interesante a portada de acceso no muro sur: tímpano con Pantocrátor e Tetramorfos con anciáns coroados (Xuízo Final). Fermosos e variados canzorros suxeitan os aleiros da nave.

74: CASTELO DE MONTERREI

75: MIXOS, SANTA MARIA DE

Igrexa de orixe prerrománico, posiblemente construída no século IX. Da primitiva fábrica conserva a cabaceira con tres absidas, cuadradas ao exterior e semicirculares no interior, e saeteiras con motivos prerrománicos. O resto do edificio reedificarase posteriormente reaproveitando elementos medievais. Importante destacar as pinturas medievais da cabeceira (século XIII?) e lapida medieval no adro. " A pranta posui certo método e o coñecemento de exemplos da última arquitectura asturiana e o novo significado da leonesa, tal coma san Miguel de Escalada. Trátase dunha basílica de forma triformis, con probable advocación triple...sen consagración do cruceiro e co ouso central lixeiramente exento con relación a liña de cabeceira" (NUÑEZ, 1978, Arquitectura Prerománica, pp.205) A igrexa pertencería a un primitivo mosteiro dúplice.

76: OIMBRA, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval do que sólo queda parte do muro norte don aleiro sostido por nave canzorros. No muro norte trazos de porta cegada e fragmentos de aleiro.

77: AMOEIRO, SANTA MARÍA DE

Posible mosteiro dúplice de orixe familiar. "No ano 933, os fregueses de Santa María de Amoeiro entregan os conde Gutier e Ilduara", pais de San Rosendo. Igrexa de orixe medieval e posiblemente pertencente o mosteiro dúplice de Santa María de Amoeiro. Da primitiva fábrica conserva a nave destacando a fachada sur en cuxo tímpano destaca un Agnus Dei. Diferentes elementos medievais diseminados pola fachada, canzorros nas naves e interesante inscrición medieval na fachada principal.

78: BEIRO, SANTA BAIA

Unha das obras mestras da arquitectura románica da provincia. O edificio románico, moi influenciado pola Catedral de Ourense, presenta unha soa nave e cabeceira semicircular. O edificio conserva íntegra a obra medieval. Hatial impresiónate so perturbado por un pórtico mal reconstruído que impide contemplar a beleza da fachada occidental (portada Tornachoivas / óculo). Porta no muro sur con tímpano (cordeiro?). Fermosos canzorros suxeitando os aleiros da nave e cabeceira. Cabeceira con tres fiestras, a do sur comida por habitación adosada. Sobre o piñón da nave magnífica antefixa.

79: CASTRO DE BEIRO, SANTO ANDRÉ

Igrexa de orixe medieval que mantén íntegra a estrutura románica. Edificio dunha soa nave e cabeceira rectangular a que se adosa habitación no lado norte. Sinxelo hastial, moi reformado, con portada de unha arquivolta algo apuntada e tímpano seccionado. Sobre a portada tornachuvias en mal estado. Aleiros, nave e cabeceira, sobre canzorros e métopas en cabeceira. Fiestra no lado sur da cabeceira.

80: CORNOCES, SAN MARTIÑO DE

Igrexa de orixe medieval. Mantén da fabrica románica toda a estrutura. Coma a maioría dos exemplares do románico rural presenta o edificio unha soa nave e cabeceira rectangular a que no lado sur se adosa unha habitación de época posterior. Destaca no muro norte unha enorme inscrición. Hastial con interesante portada. Unha arquivolta baquetonada e chambrana. No tímpano lobulado labrase unha inocente figura en actitude de bendicir?. Fermosos canzorros no muro norte da nave.

81: FONTEFRÍA, SANTA MARIÑA

Igrexa de orixe medieval que mantén a fábrica románica case íntegra, falta portada oeste. É un fermoso exemplar do románico rural ourensán. De unha soa nave (aleiro sobre canzorros xeométricos) e cabeceira rectangular reforzada por dúas columnas contrafortes entre as que destaca un curioso capitel no lado sur. Suxeitan o aleiro da cabeceira oito canzorros, catro por lado.

82: TRASALVA, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval. Mantén da primitiva fábrica románica portada oeste e nave. Chama a atención a fermosa portada do hastial: O labrado das diferentes pezas coma capiteis nos que destaca home tocando instrumento de corda, ou o tímpano con cruz central. Nave son sinxelos canzorros e porta no muro sur.

83: SANTA COMBA DE BANDE, SAN TORCUATO E SANTA COMBADE

84: LOIRO, SAN MARTIÑO DE

A planta orixinal segundo Marquina Álvarez no BCMO de 1908 era a seguinte "La planta es rectangular, de una sola nave, que mide ocho metros de longitud por cinco y medio de anchura ; El ábside es también rectangular, sin más adornos que una sencilla ventana aspillerada en el centro y un bien tallado carnero sobre el piñón, que se eleva á la altura de la cornisa de la nave." Hoxe, ó exterior, presenta unha nave, un tramo saínte e finalmente a cabeceira. A igrexa, cuxa inscrición data de 1120, é románica na súa totalidade. Na época en que Marquina escribe o seu artigo 1908, inda tiña o campanario orixinal. O máis interesante da igrexa e fachada do poñente (tipo d) na que nos atopamos a superposición de diferentes elementos: portada abucinada con tímpano, un par de columnas e arquivolta baquetoneada con chambrana; tornachoivas que sustenta imposta pomada con 11 arquiños cegos, sustentados por 12 canzorros, en cuxos interiores aprécianse diferentes motivos, en alto e baixo relevo; e finalmente fiestra con dúas columnas e arco de medio punto. Os aleiros do edificio están sustentados por canzorros (22 no sur). Mantense a porta norte mentres se cegou a porta sur.

85: PAZOS DE SAN CLODIO, SAS CLODIO

Igrexa de orixe medieval que mantén integra a portada oeste e a cabeceira rectangular. Destaca na cabeceira unha estupenda fiestra. O hastial con portada sinxela, porta no tímpano o tan famoso coma discutido tema de Sansón e a queixada.

86: RANTE, SANTO ANDRÉ DE

Igrexa de orixe medieval integramente románica con engadidos na cabeceira. Unha nave e cabeceira rectangular. Hastial con sinxela porta de unha arquivolta e tímpano con cruz lobulada. Nave e cabeceira con canzorros.

87: SOUTOPENEDO, SAN MIGUEL DE

Igrexa de orixe medieval. Da primitiva fábrica queda a nave con aleiro suxeito por canzorros. No muro norte restos de porta.

88: ASTURESES, SAN XIAO

Segundo Vazquéz Núñez, Astureses foi fundada pola orde do Temple no século XII, incorporándose posteriormente, século XIV a Orden Militar de S. Xoán formando parte da encomenda de Pazos de Arenteiro. Igrexa, de unha nave e abside semicircular precedido de tramo recto é integramente románica presentando añadido posterior no muro sur. O muro de poñente presenta a característica disposición da zona: Dous contrafortes que enmarcan portada bocinada (tres pares de columanas con capiteis vexetais, salvo o interior da dereita no que aparecen representadas un par de aves, sobre os que se posa mensula na que reposan tres arquivoltas baquetonadas e chambrana de billetes. Timpano bilobulado sobre mochetas e cunha especie de cruz inscrita no centro); tornachoivas (cinco canzorros con metopas labradas sonteñen a mensula); saeteira e finalmente campanario. Os muros laterales van reforzados por cinco contrafortes destacando no do norte unha portada interesante de duas columnas con unha arquivolta baquetonada e chambrana de billetes, timpano con tres cruces sobre mochetas. Destaca a cabeceira formada por dous tramos: recto e semicircular, dividido este último por dous contrafortes que crean tres espazos, en cada un unha ventana. Interesantes os canzorros da cabeceira que pola diversidade de motivos choca coa sinxeleza dos canzorros da nave, Igrexa de orixe medieval. Mantén íntegra a estrutura románica: unha nave e cabeceira semicircular. O hastial do poñente presenta portada entre contrafortes. Porta abucinada con dobre arquivolta e chambrana de billetes. Parte superior completamente renovada. Nave con aleiro sobre canzorros e porta no lado sur. Interesante cabeceira semicircular precedida por tramo recto, aleiro sobre arquiños cegos repousando en canzorros. Métopas decoradas.

89: CAMEIXA, SAN MARTIÑO DE

Igrexa de orixe medieval. Mantén íntegra a estrutura románica: unha nave e cabeceira semicircular. O hastial do poñente presenta portada entre contrafortes. Porta abucinada con dobre arquivolta e chambrana de billetes. Parte superior completamente renovada. Nave con aleiro sobre canzorros e porta no lado sur. Interesante cabeceira semicircular precedida por tramo recto, aleiro sobre arquiños cegos repousando en canzorros. Métopas decoradas.

90: XUVENCOS, SANTA MARIA DE

Igrexa de orixe medieval. Conserva da primitiva fábrica a fachada occidental e a nave. A cabeceira é, como en moitas das nosas igrexas, de época posterior. Destaca no frontispicio occidental a portada abucinada de dobre arquivolta baquetonada con decoración de pomas en intradorso. Sobre a mesma fachada se encontran diferentes pedras labradas que parecen reaproveitadas de primitivas métopas, da cabeceira desaparecida?. No muro sur fermosa portada dunha arquivolta xa apuntada. Modillóns / canzorros sostendo o aleiro da nave.

91: XURENZAS, SAN PEDRO DE

Sinxela igrexa románica. Mantén integra a súa estrutura románica: unha soa nave e cabeceira rectangular. Portada occidental moi sinxela, case inscrita no muro. A cabeceira remata en piñón con escultura e antefixa.

92: LAXAS, SAN XOAN DE

Igrexa de orixe medieva. Conserva do románico a nave.

93: MOLDES, SAN MAMEDE

Fermosa igrexa medieval, tanto polas formas coma pola ubicación merece a pena desprazarse a visitala. Conserva íntegra a fábrica medieval sendo un claro exemplo do modelo de románico rural da provincia. Unha soa nave co cabeceira rectangular. Aleiros sobre sinxelos canzorros. A Portada oeste é claro exemplo das portadas da zona: Porta abucinada con dobre arco de medio punto que comeza a apuntar e chambrana . Dous pares de columnas e capiteis xeométricos. Sobre a porta o tornachoivas e saeteira. Remata a composición a espadana. No muro sur sinxela porta con mochetas.

94: PAZOS DE ARENTEIRO, SAN SALVADOR

A historia da igrexa de Pazos de Arenteiro está unida a da orde militar e relixiosa dos Cabaleiros de Malta ou de S. Xoan de Xerusalén introducida en España no século XII. A igrexa conserva íntegra a fábrica medieval. Igrexa dunha soa nave e cabeceira semicircular datase, segundo inscripción na era de 1243, a inicios do século XIII. A portada estaría, segundo Yolanda Barriocanal (Pazos de Arenteiro, 1988) "apegada inda a formulas arcaicas do románico na curvatura de medio punto das arquivoltas, presenta nosn obstante signos do movemento renovador cisterciense que se traduce na austeridade ornamental". No interior da portada oeste destaca o sinxelo tímpano con cruz patada na parte inferior. Os capiteis das columnas da portada recordan modelos da zona. Destacan na ábsida semicircular os canzorros e a fisestra.

95: MESEGO, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval. Conserva portada con arcos apuntados e interesante tímpano. Sillar con posible data de consagración.

96: LOBAS, SAN PEDRO DE

Os restos medievais pertencerían ao primitivo mosteiro bieito feminino de S. Pedro de Lobanes ou Lobás, sito no lugar de Mosteiro na parroquia de Santa Uxía. O documento máis antigo segundo Freire Camaniel, sería unha doazón do ano1185. Noa ano 1504, Xulio IIconfirma a unión do mosteiro a S. Paio de Antealtares. A desamortización remata ca vida do cenobio, hoxe unha autentica ruína, mosteiro e igrexa Igrexa de orixe románico tardío, conserva nave e cabeceira posiblemente refeita. Portada principal abucinada e moi sinxela: tres columniñas con arcos cas súas respectivas arquivoltas. Portada apuntada no muro norte, dous pares de columnas, ménsula e dúas arquivoltas baquetonadas.

97: CASTRELO DE MIÑO, SANTA MARÍA DE

Mosteiro feminino do século X do que puido haber sido abadesa Dona Goto. No ano 1167 é doado o bispo de Ourense D. Pedro polo rey Fernando II de León. A igrexa medieval só conserva o ábsida semicircular onde alteran canzorros e métopas de alta calidade, como toda a escultura das igrexas do ribeiro.

98: FEA, Santa Mariña

A igrexa de Santa Mariña/María podería pertencer o famoso mosteiro de Santa María de Fea. A igrexa conserva íntegra, pero con remodelacións, a primitiva fábrica medieval. Portada oeste con sinxela porta e tímpano de roseta. Nas naves, con aleiro sobre canzorros, destaca a decoración das métopas, e no muro sur, portada con arco apuntado e tímpano con cruz.

99: MOREIRAS, SAN PEDRO DE

Igrexa con posible orixe medieval. Da fábrica románica apenas queda algún lenzo de muro e unha seteira.

100: ABELEDA, SAN PAIO

Igrexa do antigo mosteiro primeiro familiar, despois bieito e finalmente, comezos do século XIII, abadía segrar. Da primitiva fábrica medieval mantén a igrexa, interesante mostra do século XIII que ten un enorme risco de desaparecer, xa que neste momento, pechada a cal e canto, ameaza inminente ruína. A igrexa presenta nave rectangular e cabeceira cadrada. Destaca a portada protogótica e o interior inda con color.

101: ALAIS, SAN PEDRO DE

igrexa de orixe medieval con portada goticista. Fachada oeste remodelada con arco apuntado e chambrana pomada que reposa en cabezas. Sobre a portada e desprazada a saeteira. Remata o conxunto a espadana de dous corpos

102: BURGO DE CALDELAS, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval. Conserva fachada oeste, porta abucinada con arco xa apuntado, e nave con cornixa sobre canzorros.

103: CAMBA, SAN XOAN

Da primitiva igrexa prerromanica non queda nada. O Museo Arquolóxico de Ourense custodia a fiestra.

104: CEA, SAN FACUNDO

Igrxa de orixe medieval. Da fábrica románica mentén hastiasl occidental (portada a bocinada, tornachoivas e óculo) e naves con aleiros sobre canzorros xeométricos.

105: LOUREDO, SANTA MARÍA DE

Interesante exemplar da arte medieval. Conservase case integramente, salvo parte superior de fachada e espadana. No muro sur engádese dependencia en época Moderna. Igrexa de planta dunha nave e ábsida circular. Portada oeste abucinada de dobre arquivolta. A nave, no lado sur presenta portada, óculos e mensulas destinadas a suxeición de pórtico. Os aleiros da nave suxeitos por canzorros. A cabeceira da igrexa e semicircular, algo raro na diocese de Ourense onde maioritariamente son rectangulares. Fiestra e aleiro con arquiños cegos suxeitos por canzorros. Posible influencia do Mestre do cruceiro da Catedral de Ourense.

106: MANDRÁS, SAN PEDRO DE

Igrexa integramente medieval. Dunha soa nave e cabeceira rectangular. Destacan dúas antefixas en piñón de nave e cabeceira. Cabeceira con cornixa apoiada en canzorros. Portada oeste, moi sinxela, pero con tímpano interésante.

107: OSEIRA, SANTA MARÍA DE

O actual mosteiro cisterciense de Santa María de Oseira fundase en 1137 polos monxes García, Diego, Xoán e Pedro no reinado de Alfonso VII. A data de entrada desta primeira comunidade no cister e confusa e o único seguro é que en a finais do século XII a comunidade xa era cisterciense. A época de esplendor do mosteiro situarase no século XIII iniciándose a fase crítica a finais do século XIII concluíndo en 1545 momento no que o mosteiro entra na Congregación de Castela e revitalizase a economía do cenobio. Neste momento inícianse as novas dependenzas claustrais e a fachada oeste da igrexa. Do primitivo conxunto medieval so queda a igrexa (salvo a fachada , xa moderna) que se iniciaría en torno o ano 1170 e se remataría a mediados do século XIII, sendo a súa consagración no ano 1239. A igrexa ten planta de cruz latina: o brazo lonxitudinal ten tres naves, a central de maior altura, de sete tramos e o do cruceiro unha sola nave con dous tramos. ?A cabeceira, segundo Valle Pérez, está desfigurada polas reformas e mutilacións sufridas ao longo dos séculos. Consta de unha gran capela maior, semicircular, precedida de dous tramos rectos, en torno a cal se desenvolve unha xirola, cuxa zona curva esta dividida en sete compartimentos, constando a parte recta de dous tramos por cada un dos lados. A xirola ábrense cinco capelas radiais, separados por tramos desprovistos delas? Adosada o muro norte do cruceiro atopamos a sinxela capela de S. Andrés. Dunha soa nave dividida en dous tramos. O exterior porta abucinada dunha arquivolta e arco xa apuntado. No nuro norte fiestra e aleiro sobre canzorros.

108: SOUTOMANDRÁS, SAN SALVADOR DE

Igrexa integramente medieval. As formas apuntadas da portada oeste sitúan o monumento no século XIII. Interesante exemplar: a portada de arquivolta simple, no lado esquerdo, presenta capitel con figuras humanas. A nave con aleiro suxeito por canzorros.

109: VIÑA, SAN ROMÁN DE

Interior. Capitel?

110: CELANOVA, SAN MIGUEL DE

O mosteiro de Celanova é un dos más antigos da provincia. A súa documentación comeza en 935, ano no que a infanta Ximena doa ao irmán de S. Rosendo, Froila Gutierrez, a vila Villare, lugar onde posteriormente se fundará o mosteiro. Dona Ilduara, nai de San Rosendo fará a primeira doazón o mosteiro no ano 938. Deste momento sería o pequeno oratorio de S. Miguel que índa se conserva no mosteiro.

111: NOCEDO, SAN CIBRAO

Igrexa románica que conserva a estrutura orixinal: Planta dunha sola nave e cabeceira rectangular a que se adosa estrutura en época moderna. Portada oeste románica: arco de medio punto reposando en ménsula de motivos sogueados. Capiteis presentan similares motivos sogueados. Destaca fiestra da cabeceira.

112: PIÑEIRA SECA, SAN ANDRÉS

Igrexa románica que conserva de esta época a nave. A fachada principal (Oeste) presenta portada románica con arcos de medio punto e arquivoltas decoradas con baquetós e pomas. Sustentado as arquivoltas dous pares de columnas con capiteis vexetais entre os que parece sobresaír unha cabeza humana. Sobre os capiteis ménsula corrida con decoración xeométrica (ondas) interrompida na parte situada sobre o capitel interior da esquerda da portada onde se sitúan dous animais enfrontados. No tímpano, cruz patada central flanqueada por dúas flores de lis. A portada sur presenta unha sinxela porta que leva esculpida no tímpano tres rodas. a da esquerda tres círculos concéntricos, a do centro unha especie de roel e a da dereita unha cruz patada. Os canzorros son xeométricos, zoomorficos e antropomorficos.

113: SOBRADO DO BISPO, SANTA MARÍA

Igrexa de orixe medieval que mantén do románico a nave, a portada do muro sur e vano do testeiro xunto cos canzorros dos aleiros. A portada sur, con dúas columnas rematadas por uns interesantes capiteis que se prolongan no muro. De dúas arquivoltas que comezan a apuntarse rematada a última por chambrana pomada. Os aleiros reposan sobre 22 canzorros no muro norte e 16 no muro sur. Na cabeceira reaproveitase unha sinxela fiestra románica: dúas columnas con capiteis vexetais.

114: XINZO DA LIMIA, SANTA MARIÑA

Igrexa de orixe medieval, posiblemente do século XII, con forte remodelacións posteriores. Conserva a fachada principal con tres pares de columnas adosadas con interesantes capiteles de entre os que destaca a venera. Tres arquivoltas abocinadas rematadas por chambrana ornamentada con cabezas de clavo, motivo este que se repite nos canzorros. Conserva canzorros na fachada norte.

115: VILAR DE LEBRES, SAN SALVADOR

Interesante exemplar do románico rural ourensán. Pequena igrexa integramente románica que presenta a típica planta románica ourensán: Planta de unha nave rectangular coroada por ábsida cadrado presidido por unha fermosa saeteira, hoxe cegada, de arco de medio punto flanqueado por dúas columnas con capiteis vexetais. A fachada do poñente (tipo B) presenta portada abucinada con dúas arquivoltas baquetonadas que descansan en impostas decoradas con círculos enmarcando cruces. Un par de columnas con capiteis, vexetal o da esquerda e animais enfrontados na dereita. A nave e sinxela, porta cegada no muro norte e portada de medio punto sinxela no sur. Canzorros bastante grandes na cabeceira.

116: BLANCOS, SAN BREIXO

Posible edificio pre-románico

117: VILAZA, SAN SALVADOR DE

Na mesma idade media xorden as primeiras referencias a un mosteiro da Santa Cruz en Vilaza. O Documento 462, Folio 160r-v do Tombo de Celanova infórmanos de da fundación do mosteiro de Santa Cruz de Villaza por Piñota Goda e a súa filla Eloyna Goda. Estas nobres señoras fundan e dotan o mosteiro con once vilas: Vilaza, Villar de Moa, Villama, Banavata, Perrelos, Tamaguelos, Vilariño, Pazo, Cerdedelo, Calvekos e Souto de Amorío. A isto engaden as súas xoias para dotar a sancristía, o refectorio e os dormitorios. A data do documento é o 1 de agosto do ano 985. Outra nova noticia sobre o Mosteiro de Santa Cruz de Vilaza volvémolo ater da man de Fray Benito de la Cueva que na Historia dos mosteiros e priorados anexos a Celanova volve mencionar de xeito indirecto o mosteiro de Villaza. Rapidamente, La condesa dona Goda, señora de Sabucedo de Límia, casada co conde D. Velasco, ten unha filla, Dona Lupa, muller moi devota e que decide consagrar a súa vida a Deus. Os seus pais ao ver a inclinación de Dona Lupa deciden fundar e dotar en Sabucedo de Limia dous mosteiros, un masculino baixo a advocación de S. Salvador e o outro feminino de Santa María. Á morte de Dona Lupa pasa a ser patroa dos devanditos mosteiros dona Trudilla natural de Monterrey. Esta visita ambos os dous mosteiros e os monxes póñena ao corrente da precariedade de cada un destes mosteiros propoñéndolle a Dona Trudilla a anexión dos dous mosteiros nun. " Oyó Trudilla la justa petición de los monxes y sacando de Santa María las monxas las trasladó a otro monasterio de Monxas que havía en el Valle de Monterrey, llamado Santa Cruz de Villaça y al de S. Salvador de Sabuçedo, de monxes, anexó las rentas de santa María" (9) Pasaron os anos e volve dona Trudilla a Sabucedo e encóntrase con que os monges non gardan a observancia, isto lévaa a poñer en mans do abade de Celanova D. Aloito o mosteiro de S. Salvador de Sabucedo de la Limia (ano 1043), onde anos despois D. Aloito pon monxes reformados. Polo que respecta a Santa Cruz non se menciona nada mais no documento. Para continuar a historia medieval de S. Salvador de Vilaza recuperamos novamente o texto do Padre de la Cueva en Celanova Ilustrada e lemos: ??Después de unos años este monasterio (de Santa Cruz) se unió al de Celanova y de el no hay otra noticia? A mediados do século XI desaparecen as referencias ao mosteiro de Santa Cruz de Vilaza e, na mesma poboación e consagrado polo Bispo Martiño (1132-1157), aparece o mosteiro de S. Salvador de Vilaza de Clérigos regulares directamente vinculados ao prelado auriense No século XIII confírmase a presenza de clérigos regulares cun abade á cabeza do mosteiro. Na segunda metade do século XIV "Vilaza cae unha órbita beneficiaria do Cabildo de Ourense, pois nesa época os seus abadades adoitan ser coéngos ou racioneiros dá Catedral de Ourense". ABADES DO MOSTEIRO DE CLERIGOS REGULARES: Pedro González: 1231 Xoán Lourenzo: 1386-1401 Xoán Piñeiro: 1436-1458 Ares Fdez. de Vilasante:1458-1479 Xoán de Deza: 1479-1506 En Vilaza, xunto ao complexo monasterial de S. Salvador de Vilaza, encontrámonos cunha pequena igrexa baixo a advocación de Santa María?. A actual fabrica de época moderna deixa ver elementos máis antigos e así na cabeceira podemos observar os restos da primitiva seteira franqueada á súa dereita por unha pedra con motivos inscritos: restos de escritura? O muro sur conserva unha porta de arco de medio punto na que destaca unha pequena ménsula con motivo de zig-zas, ornamentación medieval típica da zona, xunto a dous pequenos e mal conservados modillóns. A fachada do oeste, se ben conserva certo sabor medieval parece de factura moderna. Sobre esta igrexa e a posibilidade de que, ben fose a verdadeira igrexa conventual do mosteiro, ben a primitiva igrexa do mosteiro, pronúnciase Ferro Couselo, quen pensa que realmente o mosteiro medieval se situou no actual barrio de S. Salvador, é dicir, onde actualmente se sitúa o complexo de S. Salvador e que esta igrexa de Santa María, " ou foi, por algún tempo, igrexa parroquial ou ben puido ser a primitiva igrexa do mosteiro" pero nunca a verdadeira igrexa conventual. (Freire Camnaiel, Monacato Gallego, Pérez Rodríguez, Mosteiros de Galicia)

118: COVELAS, SANTA MARÍA

Igrexa de orixe románico refeito na baixa idade media (gótico). Interesantes canzorros e espana moi apuntada.

119: SOLVEIRA DE LIMIA, SAN PEDRO

Igrexa de orixe románica moi alterada. Mantén parte da fachada oeste onde destaca a sinxela portada de arco de medio punto con dúas arquivoltas baquetonadas, estando a primeira decorada, como o resto da fachada, con pomas. As catro columnas que flanquean a entrada, son moi sinxelas: catro altorrelevos. Mantén posibles restos románicos na parede norte e na sur onde inda podemos ver unha sinxela porta de orixe románico.

120: LODOSELO, SANTA MARÍA DE

Igrexa de posible orixe medieval. Presenta a portada oeste unha sinxela porta de medio ponto.

121: ATÁS, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval do que só conserva a nave, muros norte e sur. Porta con arco de medio punto; oito canzorros no muro sur e once canzorros no muro norte.

122: PIÑOR, SAN LOURENZO

Igrexa de orixe románico que conserva portada principal xa gótica e canzorros na nave (23 no norte e 27 no sur). No muro norte destacase portada románica con mochetas e cruz inscrita no tímpano.

123: ALLARIZ, SANTIAGO DE

Igrexa integramente románica salvo engadidod muro norte e sur. Presenta unha soa nave rematada por cabeceira semicircular. A fachada principal presenta porta abucinada con dous pares de columnas rematadas por interesantes capiteis sobre os que reposa cornixa e dúas arquivoltas baquetonadas. O adorno externo presenta nodillós e serra. Remata o muro oeste un rosetón. A porta do Sur ten decoración similar a principal solo que neste caso atopamos un par de columnas. No mesmo muro ábrese unha fiestra.A cabeceira está composta por tramo recto e semicircular, este último dividido en tres partes por dúas columnas entre as que se sitúan tres fiestras similares a do muro sur. Os aleiros do edificio están suxeitos por canzorros e na ábsida por arquiños rematados en interesantes canzorros.

124: VILANOVA, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval con unha soa nave e cabeceira rectangular con columnas adosadas. A fachada principal tipo A presenta una portada simple de arco de medio punto con cruz patada inscrita . Máis interese presenta o muro sur con disposición similar ó de Santiago de Allariz: Portada abocinada e fiestra. A porta ten catro pares de columnas, capiteis vexetais, ménsula decorada e dobre arquivolta con adorno externo. Interesantes mochetas con cabezas humanas. No muro sur conserva parte da nave, con fiestra completa e da cabeceira. Visibles ambas dende a ponte medieval.

125: ALLARIZ, SANTO ESTEVO

Igrexa de orixe románica que presenta na portada principal un par de columnas, capiteis vexetais, cornixa baquetonada e arquivolta baquetonada. Os aleiros suxeitos por canzorros. O muro norte non tivemos acceso.

126: PAZÓ, SAN MARTIÑO DE

Igrexa de orixe pre-románico que manten sillares e portadas norte e sur

127: AUGAS SANTAS, SANTA MARIÑA

Igrexa de tres naves e cabeceira con tres ábsidas semicirculares, os laterales de menor tamaño que o central. "A fachada esbelta que temos avista podemos considerala en sentido horizontal dividida en dous tramos separados por unha imposta que se desliza a máis de media altura polos tres corpos correspondentes as tres naves" (Chamosos Lamas) O corpo principal presenta porta con dous pares de columnas con arquivoltas baquetonadas auntadas, imposta e arco de medio punto de descarga; rosetón. Os corpos lateralis presentan sendos rosetóns sobre imposta corrida. O muro sur con catro arcos sobre contrafortes e fiestras, nos vanos dos arcos, e porta. O muro Sur adiviñase pola construción adosada. Aleiro da nave sobre canzorros. A cabeceira de tres ábsidas. Canzorros.

128: PEREDA, SANTA BAIA

Igrexa de orixe medieval con escasos restos románicos: canzorros

129: CEA, SAN CRISTOVO

Solo conserva canzorros.

130: PALMÉS, SAN MAMEDE

Igrexa de orixe medieval. Conserva parte portada oeste e nave con aleiro sobre canzorros.

131: BOUTEIRO, SAN PEDRO

Capeliña de orixe medieval. Mantén integra a estrutura románica: unha nave e cabeceira rectangular. Mantén elementos románicos: porta de entrada, aleiro sobre canzorros na cabeceira. Parece que hai unha inscrición.

132: BANGA, SANTA BAIA

Da primitiva igrexa medieval reaproveitáronse os canzorros. Interesante escultura onde sobresae a representación dos pecados capitais xunto con motivos xeométricos.

133: CUALEDRO, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval que conserva parte da nave e posiblemente parte do campanario (seme derruído recentemente por raio) Construción moi sinxela con portada de arco de medio punto e portada simple no muro sur.

134: ALLARIZ, SAN PEDRO

Igrexa de Orixe románica que so conserva parte do muro sur, portada, lenzo con canzorros e torre-campanario. Segundo Ángel del Castillo esta igrexa que hoxe contemplamos en Allariz provén da cércana igrexa de Piñeiro, románica de transición, con arco apuntado de dúas columnas por lado; igrexa que un raio destruíu o 24 de xuño de 1900 (Del Castillo, Inventario, p. 20)

135: DA RIBEIRA, SAN ADRIÁ OU SAN MIGUEL

Do primitivo mosteiro de Santo Adrían so quedan restos empotrados nunha casa particular. Freire Camaniel infórmanos que o cenobio fora fundado a comezos do século X polo abade Froila. Este mosteiro estaría vinculado o veciño de San Miguel (hoxe desaparecido). Segundo as crónicas parece que S. Adrían era masculino mentres San Miguel era masculino.

136: ASADUR, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval que conserva parte da factura orixinal na nave, canzorros moi sinxelos e portas, tamén simples, nos muros norte e sur, a do sur esta tapiada. Interesante o relevo de Cristo crucificado que se atopa incrustado na cabeceira norte (cabeceira barroca). Posiblemente prerrománico. Mosteiro bieito feminino do que xa temos noticias no século X (o 6 de xaneiro do 935, vivía a infanta Ximena, filla de Ordoño II e da raíña Elvira" Freire Camaniel); O primeiro documento data e de 1191, unha venta en particulares (Duro Peña; Freire Camaniel). Pérez Rodríguez cita un segundo documento do 1199 no que se cita Santa Mariñá "cando recibe unha manda no tan citado testamento de dona Urraca Fernández de Traba" Pérez Rodríguez. Este pequeno mosteiro pasa a mans do Cabildo de Ourense e desaparece no século XIV.

137: PUGA, SAN MAMEDE DE

Planta dunha soa nave e cabeceira rectangular. Igrexa de orixe medieval que conserva da construción románica todo salvo parte da fachada (segundo unha muller da zona esta foi derribada por un raio). Presenta engadidos posteriores, barrocos. Conserva porta (arco de medio punto sobre mochetas) e dúas saeteiras no muro sur. Canzorros sinxelos en nave e cabeceira. Portada románica sinxela, un único arco de medio punto sobre ménsulas. Capiteis vexetais moi desgastados e tímpano liso sobre mochetas.

138: PRADO DE MIÑO, SANTA MARÍA DE

Unha soa nave con cabeceira rectangular. Igrexa de orixe románico que conserva íntegra a estrutura medieval. Presenta alteracións posteriores (engadidos no muro sur) e está invadida polo cemiterio (nichos adosados o muro norte da cabeceira). Fachada simple: arco de medio punto sobre ménsulas decorado con cravos (similar a Limia). Porta no muro sur e fiestra no exe da cabeceira. Canzorros sinxelos destacando o segundo, con caracter sexual (falo), do muro norte. Así mesmo no muro sur da cabeceira canzorro con barril. A cabeceira presenta un contraforte a cada lado estando o muro norte moi afectado pola construción de nichos.

139: MOURILLOS, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval con reformas posteriores dos séculos XVI e XIX. Do románico mantén unha interesante xanela no muro leste da cabeceira: saeteira cegada enmarcada por dúas columnas con capiteis vexetais sobre as que se ergue arco de medio punto. Imposta corrida con decoración pomada completa o muro leste da igrexa.

140: VEIGA, SAN MUNIO DE

Igrexa de orixe medieval de nave única e cabeceira rectangular. Presenta tres portadas sendo a máis destacable a norte na que destaca un interesante tímpano, sostido por mochetas zoomórficas, presidido por a Cruz dos Anxos asturiana, a dereita cruz de alcantara? de Santiago con brazo inferior recortado? (rosetón segundo Benito F. Alonso) e a esquerda dous leóns rampantes enfrontados. Enmarcando o conxunto dúas columnas con capiteis vexetais destacando o ábaco da esquerda no que se intercalan motivos astrais?. A portada sur presenta arco de medio punto a algo apuntado, dúas columnas arquivolta baquetonada e chambrana. A fachada oeste sinxela con porta simple de arco de medio punto. Nos muros oeste da nave e da cabeceira destacan as fiestras. O mosteiro da orde de Santiago ten as súas orixes na Alta Idade Media e posiblemente no mosteiro de Santo Tomé de Veiga. Como todos os mosteiros Alto Medievais, na orixe sería familiar.

141: PAIZÁS, SAN SALVADOR DE

Igrexa cenobítica de orixe medieval. A fabrica orixinal esta bastante intervida manténdose os canzorros e a porta oeste: abocinada con arcos de medio punto arquivolta baquetonadas e chambrana en zig-zas. Dos catro capiteis destaca o interior da esquerda que mostra unha composición zoomórfica. Destacan os capiteis da primitiva cabeceira románica, especialmente o situado a dereita no que podemos observar unha imaxe dun monxe?. Interesante labra.

142: SAN FRANCISCO, IGREXA

A historia de S. Francisco está intimamente ligada a da cidade de Ourense e as loitas polo poder que mantiveron os diferentes estamentos da cidade, Bispo e Concello, a longo da Idade Media. Iniciase a construción coa chegada da orden mendicante a vila a mediados do século XII. Da primitiva fábrica apenas coñecemos nada, so que estaba na Cimadevila da cidade (actual praza do Correxidor) e que caeu vítima dos enfrontamentos entre o Cabildo e o Concello. Corría o verán de 1292 cando ?bandos irreconciliables batíanse a morte, sen outra diferenza que pertencer a unha das dúas partes?. Mentres os partidarios do bispo comandados polo chantre Pedro Yañez de Nóvoa se parapetaban na Catedral os homes bos do Concello tiveron en San Francisco a súa trincheira. En torno a 1295 San Francisco nun dos enfrontamentos é incendiado polos homes do bispo quedando reducido a cinzas o complexo cenobítico da Cimadevila de Ourense. Yañez de Nóvoa, coma responsable último da destrución de S. Francisco, será condenado por Roma a erixir unha nova igrexa a súa costa. A ubicación do novo edificio será extramuros da cidade, no lugar coñecido polo nome de Vista Alegre, hoxe San Francisco. A nova fábrica gótica, iniciada co século XIV, presenta unha igrexa de planta de cruz latina de única nave rematada con tres ábsidas semicirculares. A portada historiada, móstranos unha interesante visitación xunto cun interesante capitel no que podemos ver un gaiteiro. Acompañando a igrexa o interesante claustro, hoxe en proceso de restauración. A historia deste edificio tan emblemático no remata aquí. En 1832 a Desamortización de Mendizabal convérteo en cuartel de infantería para, en 1927 trasladar definitivamente a súa igrexa o antigo Campo de S. Francisco, hoxe Parque de S. Lázaro. Con esta deslocalización rompese a unidade do conxunto monástico o mesmo tempo que co abandono das instalacións castrenses se inicia un proceso irreversible de deterioro do magnífico claustro medieval.

143: CANGUÉS, SANTO ESTEVO DE

144: VARÓN, SAN FIZ DO

grexa de orixe medieval. Da fábrica románica conserva a nave e fachada oeste. O frontispicio occidental presenta portada abucinada dunha arquivolta con chambrana de dentes de serra. Tímpano con cruz. Nave con aleiro sobre modillóns.

145: SAN FIZ DE NAVÍO

Igrexa de orixe medieval. Conserva da fábrica románica portada occidental (Portada abucinada de dobre arquivolta e chambrana. Dous pares de columnas e tímpano) e nave onde podemos observar cornixa sobre modillóns.

146: MELIAS, SAN LOURENZO DE

Capela de orixe pre-románico cuxos restos, fiestras, testemuñan a antiguedade do mosteiro.

147: UCELLE, SANTA MARÍA DE

Igrexa románica. Conserva íntegra a estrutura medieval: unha soa nave e cabeceira cadrada. Certas modificacións na portada oeste e espadana. Interesante relevo en tímpano da portada sur. Músicos?

148: MONES, SANTA MARÍA DE

Igrexa con posible orixe medieval. Sillares e o xogo de Alquerque únicos retos medievais.

149: TUXE, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval. conserva fachada oeste e espadana. Presenta as mesmas características das portadas da zona: dúas arquivoltas de medio punto sobre capiteis prismáticos. Sen decoración.

150: GRIXOA, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval. Conserva fachada oeste e posiblemente torre de campas. Portada oeste caracterizada por porta abocinada, dúas arquivoltas de medio punto con chambrana axadrezada. Columnas prismáticas e capiteis lisos. Coroa a fachada un sinxelo rosetón.

151: VIANA DO BOLO, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe prerománica: fiestra xeminada. Conserva diferentes restos románicos coma canzorros e portada sur cegada.

152: LOUZAREGOS, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe románica. Conserva integra a fachada principal (porta de dobre arquivolta, capiteis lisos e columnas cilíndricas) con restos de suxeición para pórtico e seteira. Nave e o arranque da cabeceira cadrada. Canzorros.

153: ROBLIDO, XAN XOÁN DE

Igrexa de orixe medieval. Da construción románica conserva fachada oeste e espadana.

154: TOUZA, SAN CIBRAO

Igrexa de orixe medieval. Da construción románica so conserva parte da fachada oeste.

155: CACHON, SAN XOAN DE

Restos de primitivo eremitorio. Inscrición interesante (Abade Frankila). Ruta de Sendeirismo dende Santo Estevo para coñecer as orixes do mosteiro bieito.

156: SAN XOAN DE SOBREIRA

Igrexa de orixe medieval. Conserva testeiro e Agnus Dei.

157: ORBAN, SANTA MARIÑA

Igrexa de orixe medieval. conserva canzorros en mal estado: tonel e persoa

158: COEDO, SANTIAGO DE

Igrexa de orixe medieval. Da primitiva fábrica conserva un canzorro e un curioso tímpano non anterior o século XIV

159: TAMALLANCOS, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval. Tardía manten fachada e un interesante Agnusdei.

160: VILARIÑO DE CONSO, SAN MARTIÑO

Igrexa de orixe medieval. Fachada oeste moi transformada. Pedra labrada e cruz patada en porta oeste.

161: O BOLO, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval que responde as características do románico da zona Rúa-Barco-Bolo-Vilariño. Fachada oeste con portada de dobre arquivolta de medio punto. Capiteis lisos sobre columnas prismáticas. Espadaña apuntada. Naves con canzorros.

162: CELEIROS

Igrexa de orixe medieval que conserva parte da fachada oeste.

163: MOURISCA, SANTA MARÍA

Igrexa de posible orixe medieval. Parece conservar parte da fachada oeste.

164: SADURNÍN, SAN XOÁN

Igrexa de orixe medieval. Da construción románica conserva fachada e nave. O hastial presenta porta abocibada con dobre arquivolta apuntada e chambrana de cravos. Dous pares de columnas, esquerda con capiteis vexetais a dereita o exterior figurado. Tímpano con cruz patada e interesantes canzorros.

165: RAZAMONDE, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval. De fabrica románica conserva a nave con interesante portada no lado sur. Temen conserva os canzorros.

166: INFESTA, SAN VICENZO

Igrexa de orixe medieval. Conserva da fábrica románica a nave con interesante porta no muro norte. Canzorros xeométricos.

167: ALBARELLOS, SANTIAGO

Igrexa de orixe medieval. De época románica conserva parte do muro sur, restos de porta cerrada, canzorros e parte da torre das campás.

168: QUEIZÁS, SAN PEDRO DE

Igrexa de orixe medieval. da primitiva fábrica conserva cabeceira rectangular con muros recrecidos. Tamen consérvanse os canzorros.

169: RETORTA, SANTA MARÍA DE

170: REÁDEGOS

Capela de orixe medieval. Foi a primitiva igrexa parroquial. Co tempo perde a nave e cerrase polo arco triunfal. Primitivamente sería unha igrexa dunha soa nave e cabeceira cadrada. Canzorros sinxelos

171: BÓVEDA, SAN PAIO

172: REZA, SANTA MARÍA DE

Igrexa de orixe medieval. Da primitiva fábrica só conserva muro norte con canzorros nos alerons.

173: RIOSECO, SANTA MARÍÑA DE

Igrexa de orixe medieval . Da primitiva fábrica románica conserva hastial occidental e nave. Típico exemplo de sinxelo románico rural ourensán. Interesante o entorno no que se atopa.

174: ALBÁN, SANTA MARIÑA

Igrexa de orixe medieval. Totalmente reformada só mantén sinxelos canzorros xeométricos nos aleiros da nave.

175: BÓVEDA, SAN PAIO

Igrexa de orixe medieval. Só conserva canzorros dos aleiros da nave.

176: SISTIN, SANTA MARIA DE

Igrexa de estilo románico.

177: ABELEDA, SANTA TEGRA

Igrexa de orixe medieval que historicamente pertenceu a xurisdición do Mosteiro de S. Paio. A igrexa presenta características da arquitectura románica, a fachada oeste, coma outras da zona, parece de estilo románico.

178: ABELEDA, SANTA MARÍA

Igrexa de orixe medieval. Mantería da construción románica parte da fachada oeste. Portada con arquivolta de medio punto e especie de chambrana sobre ménsulas de cabezas. Recorda modelo de Alais.

179: ORGA, SAN MIGUEL DE

Igrexa de orixe medieval. Da fábrica primitiva conserva portada oeste e nave. Destaca na fachada norte sepultura e porta con interesante tímpano, xabalí.

180: QUEIROAS, SAN BREIXO

Igrexa de orixe medieval. Da fábrica románica conserva estrutura hastial oeste con portada, no muro sur, a portada. En nave aleiros con interesantes canzorros.

181: URROS, SANTA BAIA

Igrexa de orixe medeival. Da primitiva fábrica parece conservar somente os canzorros na nave.

182: CELANOVA, SAN SALVADOR

Non se conserva ningún resto da primitiva fábrica medieval.

183: LODAIRO, SANTUARIO

Capela de orixe medieval. Da primitiva fábrica conserva a nave (curiosos modillóns) e o frontispicio occidental onde destaca a portada abucinada de dobre arquivolta baquetonada sobre imposta. Completan a portada dous pares de columnas cos seus respectivos capiteis vexetais e tímpano.

184: MOIMENTA / MUIMENTA, SAN XIAO

Igrexa de orixe medieval. Mantén íntegra a primitiva fábrica románica, que como a maioría da provincia, é dunha única nave e cabeceira rectangular. O frontispicio occidental ten portada abucinada. Arco de medio punto e arquivolta sinxela con chambrana taqueada sobre ménsula. Un par de columnas con capiteis vexetais e tímpano liso. No muro sur ábrese sinxela porta. O aleiro de nave e cabeceira esta apoiado en canzorros, lisos os da nave e con decoración os da cabeceira.

185: ABELENDA DAS PENAS, SAN ANDRÉ

Igrexa de orixe medieval. Mantén da fábrica románica o frontispicio occidental e a nave. A portada oeste presenta sinxela estrutura: portada abucinada con dobre arquivolta sobre ménsula. Dous pares de columnas con capiteis moi desgastados e tímpano decorado con cruz floreteada. Na parede sur da nave ábrese sinxela porta. Aleiro sobre canzorrosde animais, xeométricos...

186: PONTEVEIGA, SAN LOURENZO

Igrexa de orixe medieval. Da primitiva fábrica conserva fachada occidental e nave.

187: ESPOSENDE, SANTA MARÍA DE

Interesante exemplar de románico rural tardío. Mantén integra, con reformas, a primitiva estrutura dunha soa nave e cabeceira rectangular. No muro norte engádeselle unha dependencia onde aparece unha inscrición con letras gotizantes e interesantes modillóns: dúas imaxes de gaiteiros, un anxo tocando a frauta, a imaxe de home con barril ou instrumento de vento son algunhas das pezas máis sobresaíntes. Polo que respecta á fachada principal, presenta a mesma estrutura que moitas das igrexas da zona: portada abucinada de arquivolta sinxela sobre imposta decorada. No centro tímpano con cruz. Enmarcando a portada os característicos contrafortes. Os aleiros da nave e a cabeceira sostéñense en canzorros con diferentes iconografías. A cabeceira ten o piñón rematado por antefixa

188: OSMO, SAN MIGUEL

Igrexa de orixe medieval. So conserva canzorros.

189: PENEDOS, SAN SALVADOR

190: BASÍLICA DA ASCENSIÓN