Descripción del sitio
Na mesma idade media xorden as primeiras referencias a un mosteiro da Santa Cruz en Vilaza. O Documento 462, Folio 160r-v do Tombo de Celanova infórmanos de da fundación do mosteiro de Santa Cruz de Villaza por Piñota Goda e a súa filla Eloyna Goda. Estas nobres señoras fundan e dotan o mosteiro con once vilas: Vilaza, Villar de Moa, Villama, Banavata, Perrelos, Tamaguelos, Vilariño, Pazo, Cerdedelo, Calvekos e Souto de Amorío. A isto engaden as súas xoias para dotar a sancristía, o refectorio e os dormitorios. A data do documento é o 1 de agosto do ano 985. Outra nova noticia sobre o Mosteiro de Santa Cruz de Vilaza volvémolo ater da man de Fray Benito de la Cueva que na Historia dos mosteiros e priorados anexos a Celanova volve mencionar de xeito indirecto o mosteiro de Villaza. Rapidamente, La condesa dona Goda, señora de Sabucedo de Límia, casada co conde D. Velasco, ten unha filla, Dona Lupa, muller moi devota e que decide consagrar a súa vida a Deus. Os seus pais ao ver a inclinación de Dona Lupa deciden fundar e dotar en Sabucedo de Limia dous mosteiros, un masculino baixo a advocación de S. Salvador e o outro feminino de Santa María. Á morte de Dona Lupa pasa a ser patroa dos devanditos mosteiros dona Trudilla natural de Monterrey. Esta visita ambos os dous mosteiros e os monxes póñena ao corrente da precariedade de cada un destes mosteiros propoñéndolle a Dona Trudilla a anexión dos dous mosteiros nun. " Oyó Trudilla la justa petición de los monxes y sacando de Santa María las monxas las trasladó a otro monasterio de Monxas que havía en el Valle de Monterrey, llamado Santa Cruz de Villaça y al de S. Salvador de Sabuçedo, de monxes, anexó las rentas de santa María" (9) Pasaron os anos e volve dona Trudilla a Sabucedo e encóntrase con que os monges non gardan a observancia, isto lévaa a poñer en mans do abade de Celanova D. Aloito o mosteiro de S. Salvador de Sabucedo de la Limia (ano 1043), onde anos despois D. Aloito pon monxes reformados. Polo que respecta a Santa Cruz non se menciona nada mais no documento. Para continuar a historia medieval de S. Salvador de Vilaza recuperamos novamente o texto do Padre de la Cueva en Celanova Ilustrada e lemos: ??Después de unos años este monasterio (de Santa Cruz) se unió al de Celanova y de el no hay otra noticia? A mediados do século XI desaparecen as referencias ao mosteiro de Santa Cruz de Vilaza e, na mesma poboación e consagrado polo Bispo Martiño (1132-1157), aparece o mosteiro de S. Salvador de Vilaza de Clérigos regulares directamente vinculados ao prelado auriense No século XIII confírmase a presenza de clérigos regulares cun abade á cabeza do mosteiro. Na segunda metade do século XIV "Vilaza cae unha órbita beneficiaria do Cabildo de Ourense, pois nesa época os seus abadades adoitan ser coéngos ou racioneiros dá Catedral de Ourense". ABADES DO MOSTEIRO DE CLERIGOS REGULARES: Pedro González: 1231 Xoán Lourenzo: 1386-1401 Xoán Piñeiro: 1436-1458 Ares Fdez. de Vilasante:1458-1479 Xoán de Deza: 1479-1506 En Vilaza, xunto ao complexo monasterial de S. Salvador de Vilaza, encontrámonos cunha pequena igrexa baixo a advocación de Santa María?. A actual fabrica de época moderna deixa ver elementos máis antigos e así na cabeceira podemos observar os restos da primitiva seteira franqueada á súa dereita por unha pedra con motivos inscritos: restos de escritura? O muro sur conserva unha porta de arco de medio punto na que destaca unha pequena ménsula con motivo de zig-zas, ornamentación medieval típica da zona, xunto a dous pequenos e mal conservados modillóns. A fachada do oeste, se ben conserva certo sabor medieval parece de factura moderna. Sobre esta igrexa e a posibilidade de que, ben fose a verdadeira igrexa conventual do mosteiro, ben a primitiva igrexa do mosteiro, pronúnciase Ferro Couselo, quen pensa que realmente o mosteiro medieval se situou no actual barrio de S. Salvador, é dicir, onde actualmente se sitúa o complexo de S. Salvador e que esta igrexa de Santa María, " ou foi, por algún tempo, igrexa parroquial ou ben puido ser a primitiva igrexa do mosteiro" pero nunca a verdadeira igrexa conventual. (Freire Camnaiel, Monacato Gallego, Pérez Rodríguez, Mosteiros de Galicia)